Żmija zygzakowata

Reptilia → Squamata → Viperidae → Vipera → Vipera aspis

Vipera, Lipra, Üpega

Żmija zygzakowata ( Vipera aspis ), często budząca lęk i słabo znana, jest najbardziej charakterystycznym jadowitym wężem liguryjskich krajobrazów pagórkowatych i górskich.

To gad o krępej i zwartej budowie, z masywnym ciałem, krótkim i wyraźnym ogonem, wyraźnie trójkątną głową dobrze oddzieloną od szyi oraz lekko zadartym pyskiem—cechy te odróżniają ją od podobnych gatunków.

Dymorfizm płciowy przejawia się głównie w rozmiarach: dorosłe samice osiągają 65–75 cm, podczas gdy samce rzadko przekraczają 65 cm.

Łuski grzbietowe są silnie karbowane; oczy mają pionową źrenicę, co jest typowe dla żmijowatych.

Ubarwienie jest bardzo zmienne: tło może być szare, brązowe lub czerwonawe, przecięte zygzakowatym pasem na grzbiecie lub poprzecznymi pręgami; zdarzają się także osobniki melanistyczne (całkowicie czarne). Brzuch jest zwykle ciemnoszary lub czarnawy, a koniec ogona u młodych często żółtawy lub pomarańczowy.

W zachodniej Ligurii żmija zygzakowata występuje jako podgatunek Vipera aspis aspis, typowy dla środowisk alpejskich i przedalpejskich, i spotykana jest głównie na terenach pagórkowatych i górskich, od 300 m do około 2 000 m n.p.m.

Rzadsza na wybrzeżu i w silnie zurbanizowanych rejonach, wykazuje mozaikowy charakter występowania, z często izolowanymi populacjami.

Na nizinach jej obecność jest sporadyczna, sprzyjają jej jedynie pozostałości naturalnych siedlisk, ruiny i słabo zaludnione obszary.

Preferuje tereny skaliste, suche łąki, skraje lasów mieszanych i polany, stare kamienne mury, zarośla oraz strefy ekotonowe, gdzie przejście między różnymi typami roślinności zapewnia zarówno schronienie, jak i obfitość ofiar.

Toleruje duże wahania temperatury i chętnie korzysta z mikrośrodowisk o ekspozycji południowej, zwłaszcza w słoneczne godziny poranne i wieczorne.

Żmija zygzakowata jest głównie aktywna w dzień, ale podczas letnich upałów może być zmierzchowa lub nocna.

Wykazuje zachowania terytorialne i doskonale wtapia się w otoczenie, co utrudnia jej dostrzeżenie.

Jest płochliwa i unika kontaktu z człowiekiem, kąsa tylko w przypadku zagrożenia lub nadepnięcia.

Aktywność przypada od marca do października, zimą zapada w hibernację w podziemnych kryjówkach.

Rozród odbywa się wiosną, a gatunek jest żyworodny: każda samica rodzi 4–8 w pełni ukształtowanych młodych między sierpniem a wrześniem, które od razu są samodzielne i posiadają czynny jad.

Dieta żmii zygzakowatej zmienia się wraz z wiekiem: młode żywią się głównie jaszczurkami, drobnymi gryzoniami i większymi bezkręgowcami, takimi jak prostoskrzydłe czy dżdżownice, natomiast dorosłe polują głównie na drobne ssaki, jaszczurki, a rzadziej na małe ptaki.

Żmija reguluje liczebność gryzoni, przyczyniając się do równowagi ekosystemów wiejskich i naturalnych.

Główne zagrożenia dla gatunku w zachodniej Ligurii to niszczenie odpowiednich siedlisk (bariery rozprzestrzeniania, urbanizacja, intensywne rolnictwo), pożary, systematyczne tępienie przez ludzi, wypadki drogowe oraz izolacja populacji spowodowana fragmentacją środowiska.

Pomimo ochrony prawnej, nadal istnieje presja społeczna wynikająca z powszechnego lęku i dezinformacji.

Jad żmii zygzakowatej to złożona mieszanina enzymów, białek i toksyn o głównie krwotocznym i nekrotycznym działaniu; jednak jego niebezpieczeństwo jest często przeceniane: dawka śmiertelna dla zdrowej osoby dorosłej przekracza 50 mg, podczas gdy przeciętnie podczas ukąszenia wstrzykiwane jest 10–20 mg.

W Ligurii przypadki śmiertelne są niezwykle rzadkie (<0,1%) i dotyczą głównie osób wrażliwych (dzieci, osoby starsze, alergicy lub w przypadku wielokrotnych ukąszeń).

Najczęstsze objawy to silny ból, obrzęk, zmiany miejscowe i rzadko poważne objawy ogólnoustrojowe.

Leczenie polega na unieruchomieniu kończyny, obserwacji klinicznej oraz, w razie potrzeby, podaniu surowicy w warunkach szpitalnych.

Nie zaleca się stosowania opasek uciskowych ani wysysania jadu.

Warto podkreślić rolę ekologiczną gatunku: regulując liczebność gryzoni, żmija zygzakowata jest zarówno wskaźnikiem bioróżnorodności, jak i kluczowym elementem równowagi ekosystemów.

Znajomość i poszanowanie tego gatunku są niezbędne dla współistnienia i ochrony naszych środowisk naturalnych; obecne przepisy zabraniają zabijania i odławiania żmij.