Broga Gyffredin

Amphibia → Anura → Ranidae → Rana → Rana temporaria

Rana rusa, Rana de muntagna

Mae'r Broga Gyffredin ( Rana temporaria ) yn un o'r rhywogaethau amffibiaid mwyaf nodweddiadol yng nghynefinoedd ucheldir gorllewin Liguria.

Gellir ei adnabod gan ei gorff cryf a'i liw, sy'n amrywio o frown-reddfol i frown tywyll, weithiau gydag arlliwiau copr; ar y cefn mae smotiau afreolaidd tywyllach yn sefyll allan, tra bod y bol yn ysgafnach ac yn fwy unffurf.

Nodwedd arbennig yw'r mwgwd tywyll sy'n croesi'r llygad, gan roi golwg drawiadol iddo.

Mae maint y corff yn amrywio o 6 i 7.5 cm mewn gwrywod ac yn gallu rhagori ar 8 cm yn y benywod mwyaf, sydd ar gyfartaledd rhwng 7–9 cm.

Mae dimorffiaeth rywiol yn dod yn amlwg yn ystod y cyfnod atgenhedlu: mae gwrywod yn datblygu padiau priodasol tywyll ar y bawd ac mae ganddynt freichiau blaen cryfach a gwddf ysgafnach; mae benywod yn gyffredinol yn fwy cadarn.

Ar enedigaeth, mae'r llyffantod tua 6–7 mm o hyd yn ymddangos yn ddu ac yn trawsnewid yn unigolion bach wedi metamorffosis dros sawl mis.

Yng ngorllewin Liguria ac ar hyd echelin Alpau Liguria, mae'r Broga Gyffredin yn cael ei ddosbarthu'n barhaus mewn ardaloedd mynyddig ac is-fynyddig, yn bennaf rhwng 800 ac uwchlaw 2,000 m o uchder.

Ceir y poblogaethau mwyaf yn y prif ddyffrynnoedd mynydd – gan gynnwys Valle Arroscia, Alta Valle del Tanaro, a Valle Roja – mewn cynefinoedd sydd wedi'u cadw'n dda.

Fel rhywogaeth weddilliol ac arbenigol, mae ei bresenoldeb yn dystiolaeth o ansawdd amgylcheddol ecosystemau alpaidd ac is-alpaidd yn nhalaith Savona.

Mae'n ffafrio cynefinoedd oer, llaith sy'n cael eu nodweddu gan sefydlogrwydd hinsoddol cymharol: rhostiroedd alpaidd ac is-alpaidd, coedwigoedd mynydd o goed collddail neu gonwydd, corsydd mawn, a gwlyptiroedd ucheldir.

Mae'r froga hefyd yn defnyddio nentydd bach a llynnoedd mynydd, yn ogystal â phyllau dros dro o eira'n toddi, sy'n aml yn hanfodol ar gyfer atgenhedlu.

Mae'r rhywogaeth yn dangos gallu rhyfeddol i fanteisio ar amrywiaeth o ficroyfannau, cyn belled â bod dŵr glân ar gael yn ystod y tymor bridio.

Mae gweithgarwch y Broga Gyffredin yn bennaf yn ystod y dydd ac yn y cyfnos, ond gall barhau yn y nos mewn amodau ffafriol.

Mae'n dilyn cylch blynyddol sy'n gysylltiedig yn agos â'r hinsawdd alpaidd: gall y cyfnod cwsg gaeaf bara o Hydref tan Ebrill, yn enwedig ar uchderau uwch, pan fydd unigolion yn ceisio lloches yn ddwfn ymysg llystyfiant tanddwr neu mewn llaid mewn dŵr wedi rhewi.

Mae'r rhywogaeth hon yn nodedig am fod ymhlith y cyntaf i ddod yn weithgar yn y gwanwyn, gyda bridio'n aml yn dechrau yn syth ar ôl i'r eira doddi (Mawrth–Mai).

Mae benywod yn dodwy rhwng 1,000 a 4,000 o wyau mewn masau gelatinus mawr sy'n arnofio mewn mannau tawelach, mwy heulog o'r dŵr; fel arfer, mae metamorffosis yn cael ei gwblhau rhwng Mehefin a Medi, gyda chyfnodau hirach ar uchderau uwch.

Mae oedolion yn bwyta amrywiaeth eang o bryfed daearol, pryfed cop, malwod, llyngyr daear, ac infertebratau bach eraill, sy'n cael eu hela ar y lan ac yn agos at y dŵr.

Mae llyffantod yn bennaf yn llysieuol ac yn fwydo ar ficro-organebau, gan fwyta algâu, deunydd planhigion sy'n pydru, ac infertebratau dŵr bach iawn.

Mae amrywiaeth y deiet yn adlewyrchu newidiadau tymhorol a'r hyn sydd ar gael i'w fwyta ar wahanol uchderau.

Y prif fygythiadau i'r Broga Gyffredin yng ngorllewin Liguria yw newid hinsawdd—sy'n newid patrwm eira a chyflenwad dŵr yn sylweddol—ac addasiadau i drefnau dŵr ucheldir, yn aml oherwydd tynnu dŵr neu reolaeth dwristiaeth.

Mae cyflwyno pysgod ysglyfaethus i lynnoedd alpaidd, lledaeniad clefydau ffwngaidd newydd, newid cynefinoedd bridio, ac ynysu poblogaethau yn ffactorau risg pellach.

Gall aflonyddwch dynol, yn gysylltiedig â thwristiaeth mewn ardaloedd mynydd, hefyd gael effeithiau negyddol, yn enwedig ar y safleoedd bridio mwyaf bregus.

Mae dyfodol y rhywogaeth yn dibynnu ar warchod gwlyptiroedd ucheldir a chynnal cysylltedd ecolegol rhwng poblogaethau.

Dylid rhoi sylw arbennig i reoli cynaliadwy llynnoedd alpaidd a rheoleiddio gweithgareddau hamdden yn ystod y cyfnodau mwyaf sensitif o'r flwyddyn.

Mae'r Broga Gyffredin yn sefyll allan am fod yn un o'r rhywogaethau amffibiaid sy'n cyrraedd yr uchderau mwyaf yn yr Alpau ac am ei allu rhyfeddol i oroesi cyfnodau hir o oerfel eithafol, diolch i addasiadau ffisiolegol unigryw.

Gall fridio mewn dŵr bron yn rhewi yn syth ar ôl i'r eira doddi, gan ddangos ffyddlondeb llwyr i safleoedd bridio arferol.

Yng ngorllewin Liguria, caiff ei fonitro'n ofalus i asesu effeithiau cynhesu byd-eang ar boblogaethau ucheldir, gan ei wneud yn ddangosydd pwysig o iechyd ecosystemau mynyddig.