مار علفزار

Reptilia → Squamata → Serpentes → Colubridae → Natrix → Natrix helvetica

Bissa d'aegua, Biscia d'acqua

مار علفزار ( Natrix helvetica ) ماری با اندازه متوسط تا بزرگ است که به خاطر ظاهر باریک و رنگ‌آمیزی زنده برخی جمعیت‌های لیگوریا شناخته می‌شود.

سر آن بیضی‌شکل و به‌وضوح از گردن متمایز است، با چشمانی بزرگ و مردمک گرد و فلس‌های شیاردار که به بدن بافتی زبر و خوشایند می‌بخشند.

این گونه به‌وضوح دودیسی جنسی دارد: ماده‌ها می‌توانند به طول ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر برسند و در موارد استثنایی تا ۲۰۰ سانتی‌متر نیز رشد کنند، در حالی که نرها باریک‌تر بوده و به ندرت از ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر فراتر می‌روند.

رنگ زمینه از خاکستری زیتونی تا قهوه‌ای متغیر است و اغلب با توالی متناوب لکه‌های تیره در دو طرف پشت همراه است.

یقه کم‌رنگ و هلالی‌شکل که از سفید تا زرد مایل به سفید متغیر است، به همراه نشانه‌های سیاه برجسته در پشت سر که در نمونه‌های جوان‌تر واضح‌تر است، از ویژگی‌های بارز این گونه است. نمونه‌های جوان الگوی رنگی متضادتر و آشکارتری دارند.

شکم به رنگ زرد مایل به سفید است و با لکه‌های سیاه نامنظم پوشیده شده است.

در استان ساونا و غرب لیگوریا، مار علفزار ( Natrix helvetica ) تقریباً در تمام زیستگاه‌های مناسب از سطح دریا تا ارتفاع ۱۵۰۰ متر حضور دارد.

در تمام حوضه‌های اصلی آبریز یافت می‌شود و جمعیت‌های بزرگ‌تر در تپه‌ها و کوه‌های مرطوب مناطق داخلی قرار دارند.

در مناطق ساحلی، پراکندگی جمعیت بیشتر پراکنده است که اغلب ناشی از از دست رفتن زیستگاه به دلیل شهرنشینی است.

این گونه زیستگاه‌های غنی از آب را ترجیح می‌دهد، مانند:

• تالاب‌های طبیعی و مصنوعی (برکه‌ها، استخرها، دریاچه‌های کوچک)
• رودخانه‌ها و جویبارهای با جریان کند
• مراتع و چمنزارهای مرطوب
• مناطق جنگلی با زیرشاخه‌های انبوه و فضاهای باز نزدیک منابع آبی
• دیوارهای سنگی یا کرانه‌های تقویت‌شده نزدیک زیستگاه‌های مرطوب

گاهی حتی در محیط‌های بسیار شهری نیز ساکن می‌شود، به شرط آنکه منبع آب دائمی وجود داشته باشد.

مار علفزار ماری روزگرد و کاملاً خشکی‌زی است که به خاطر سرعت بالای حرکت و خلق‌وخوی خجالتی اما هوشیار شناخته می‌شود.

فعالیت آن با نخستین گرمای بهار آغاز می‌شود، معمولاً از اوایل مارس، و تا شروع خواب زمستانی ادامه می‌یابد که بسته به شرایط آب‌وهوایی ممکن است از اواخر اکتبر یا حتی نوامبر در مناطق گرم‌تر آغاز شود.

فصل جفت‌گیری در اواخر بهار شروع می‌شود: نر قلمروطلب است و ماده معمولاً در همان منطقه زندگی می‌کند.

پس از جفت‌گیری، ماده تا ۲۰ تخم در حفره‌های طبیعی یا زیر سنگ‌ها، پوست درخت و بقایای گیاهی و حتی مواد مصنوعی می‌گذارد.

نوزادان بین سپتامبر و اکتبر از تخم خارج می‌شوند و از همان ابتدا فعال بوده و می‌توانند به طول ۲۵ سانتی‌متر برسند.

مار علفزار ( Natrix helvetica ) خزنده‌ای عمدتاً گوشت‌خوار با سازگاری غذایی قابل توجه است که هم از محیط‌های آبی و هم خشکی بهره می‌برد. در جویبارها و برکه‌های لیگوریا عمدتاً از بچه‌قورباغه‌ها، قورباغه‌ها، سمندرها و به ندرت ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کند. هنگام برخورد با طعمه‌های بزرگ‌تر مانند قورباغه‌های بالغ یا ماهی‌های بزرگ، مار علفزار معمولاً آن‌ها را به خشکی می‌آورد و سپس می‌بلعد تا خطر از دست دادن طعمه در آب را کاهش دهد. در خشکی، رژیم غذایی آن شامل پستانداران کوچک، سمندرها، وزغ‌ها و مارمولک‌های کوچک می‌شود، به ویژه در زیستگاه‌های جنگلی یا چمنزارهای مرطوب.

نمونه‌های جوان نسبت به بالغ‌ها رژیم غذایی متنوع‌تر و فرصت‌طلبانه‌تری دارند و غذای خود را با بی‌مهرگان کوچکی مانند حشرات، کرم‌های خاکی و عنکبوت‌ها تکمیل می‌کنند. شکار به سرعت انجام می‌شود: طعمه معمولاً زنده بلعیده می‌شود و بزاق دهان که خاصیت سمی خفیفی دارد، طعمه را بی‌حس می‌کند. در مورد دوزیستان بی‌دم، تکنیک بلعیدن خاص است: آن‌ها از اندام‌های عقبی گرفته و بلعیده می‌شوند، برخلاف سایر طعمه‌ها که از سر بلعیده می‌شوند.

در طبیعت، مار علفزار طعمه شکارچیان متعددی می‌شود. این شکارچیان شامل پرندگان شکاری روزگرد مانند عقاب مارخور (Circaetus gallicus)، پستانداران گوشت‌خوار (مانند روباه، Vulpes vulpes) و سایر مارها هستند. در زیستگاه‌های آبی، ماهی‌های شکارچی بزرگ مانند اردک‌ماهی (Esox lucius) به ویژه برای نمونه‌های جوان خطرآفرین‌اند.

با این حال، فشار انسانی همچنان بزرگ‌ترین تهدید است. مردم اغلب مار علفزار را به اشتباه به دلیل شباهت با افعی ( Vipera aspis ) می‌کشند. تخریب و کاهش تالاب‌ها، خشکاندن برکه‌ها و جوی‌ها و استفاده گسترده از آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها و سایر مواد شیمیایی (حشره‌کش‌ها، حلزون‌کش‌ها) باعث کاهش جمعیت شده و زیستگاه‌های ضروری برای بقا و تولیدمثل این گونه را تغییر داده یا آلوده می‌کند. همچنین مواردی از تلفات جاده‌ای به ویژه در فصل مهاجرت تولیدمثلی ثبت شده است.

هنگام احساس خطر، مار علفزار مجموعه‌ای خارق‌العاده از رفتارهای دفاعی را نشان می‌دهد که فراتر از فرار ساده است. ابتدا ممکن است صدای هیس ایجاد کند و حالت تهدیدآمیز به خود بگیرد و وانمود به حمله کند—اما گاز گرفتن واقعی نادر است و فقط در شرایط بسیار شدید مانند اسارت مستقیم رخ می‌دهد. اگر تهدید ادامه یابد، ممکن است به راهبردهای چشمگیرتری متوسل شود: بازگرداندن غذای تازه بلعیده‌شده برای کاهش جذابیت، ترشح ماده‌ای بسیار بدبو از غده کلواک، دفع مدفوع زیاد و مالیدن آن به بدن خود و شکارچی احتمالی.

شاید شگفت‌انگیزترین رفتار، تاناتوز (مرگ‌نمایی) باشد: مار علفزار روی پشت خود بی‌حرکت می‌ماند، دهانش را کاملاً باز می‌کند، زبانش را بیرون می‌آورد و نگاهش را به حالت خیره و بی‌روح درمی‌آورد و حالت مرگ ظاهری را شبیه‌سازی می‌کند. این شبیه‌سازی همیشه متقاعدکننده اغلب شکارچیان را سردرگم کرده و آن‌ها را از ادامه شکار منصرف می‌کند. این راهبرد که در گونه‌های دیگر جنس Natrix نیز دیده می‌شود، به ویژه در برابر دشمنان بی‌تجربه یا فرصت‌طلب بسیار مؤثر است.